Biblioteka Jagiellońska posiada blisko 110 000 starych druków i ok 4200 wol. czasopism starodrucznych (czyli druków wydanych do r. 1800 włącznie). Ich gromadzeniem, opracowaniem i udostępnianiem zajmuje się Sekcja Starych Druków.

Starodruczne zbiory Biblioteki Jagiellońskiej w dużej mierze są owocem wysiłku krakowskiego środowiska naukowego. Biblioteka Jagiellońska, jako jedyna w Polsce, szczycić się może naturalnym, historycznym rozwojem swych zasobów. Powstawały one niejako na zapotrzebowanie społeczności uniwersyteckiej, stanowiąc dla niej podstawowy warsztat pracy. Tworzące je druki pozostawały w ścisłym związku z uprawianymi na uczelni dziedzinami wiedzy. Stąd pokaźna liczba prac z zakresu szeroko pojętej teologii, w tym bogaty zestaw piśmiennictwa kontrreformacyjnego i polemicznego, dzieła z dziedziny prawa kanonicznego, medycyny, „sztuk wyzwolonych”, wreszcie duża liczba podręczników, używanych w ówczesnej Europie, a także druki uniwersyteckie w rodzaju unikatowych egzemplarzy prognostyków, kalendarzy, dysertacji itp.

Historyczny przyrost zbiorów to efekt licznych darów, zapisów testamentarnych i fundacji, czynionych przez profesorów, bakałarzy i scholarów Akademii, o czym świadczą liczne zapiski proweniencyjne. Wśród bardzo wielu darczyńców czy fundatorów wymienić należy choćby Michała z Wiślicy (zm. 1575), Jana Ponętowskiego (ok. 1540– ok. 1598), Jana Brożka (1585–1652), Jana Musceniusza (1532–1602), Łukasza Piotrowskiego (zm. 1679), czy wreszcie Benedykta z Koźmina (1497–1559).

Znaczny przyrost starodrucznych zbiorów przyniosła odpowiednia, celowa, polityka gromadzenia, prowadzona od pocz. XIX w. przez kolejnych opiekunów i dyrektorów biblioteki, począwszy od Jerzego Samuela Bandtkiego (bibliotekarz w l. 1811–1835), Józefa Muczkowskiego (w l. 1837–1858), Karola Estreichera (dyrektora w l. 1868-1905), wreszcie przez Kazimierza Piekarskiego (1925–1930).

Zbiory starych druków Biblioteki Jagiellońskiej tworzą również księgozbiory bibliotek klasztornych, zakonów różnych reguł, z terenu całej Rzeczypospolitej, które trafiły tutaj w różnym czasie i w różnych okolicznościach. Do większych zespołów należą tu książki z biblioteki jezuitów krakowskich, które po kasacie zakonu przekazano Bibliotece Szkoły Głównej Koronnej oraz druki z księgozbioru klasztoru augustianów przy krakowskim kościele św. Katarzyny, przekazane Bibliotece Jagiellońskiej w 1951 r., po rozwiązaniu klasztoru. Pewna ilość druków trafiła do naszych zbiorów w drodze wymiany z Biblioteką Kórnicką i Biblioteką XX. Czartoryskich, a także jako depozyty kamedułów z krakowskich Bielan i kamedułów z wielkopolskiego Bieniszewa. Oddzielny zbiór stanowią starodruki z byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie (tzw. Berlinka), przechowywane jako depozyt Rządu RP. Zbiory starych druków Biblioteki nieustannie się powiększają dzięki zakupom, darowiznom i depozytom.

Inkunabuły

Do szczególnie cennych kolekcji, tworzących jagiellońskie zbiory starych druków, zaliczamy kolekcję Inkunabułów (z łac.: in cunabulis - w kołysce, w pieluszkach). Kolekcja liczy niemal 3700 jednostek i stanowi najbogatszy i najcenniejszy w Polsce zbiór druków, wydanych od czasu wynalezienia sztuki drukarskiej do r. 1500 włącznie. Inkunabuły jagiellońskie powstały na terenie mniej więcej 78 miast europejskich, w ok. 396 drukarniach. To przede wszystkim dorobek drukarstwa niemieckiego (1050 druków) i włoskiego (1001 druków), dalej, w kolejności, należy wymienić Szwajcarię, Francję, Hiszpanię, Niderlandy, Morawy, Austrię i Szwecję. Lwia część inkunabułów wpłynęła do Biblioteki Uniwersytetu Krakowskiego już w XV i na pocz. XVI w. Stąd pokaźna liczba, bo ponad 100 druków unikatowych, wariantowych wydań, nie zawsze znanych bibliografom.

Do najcenniejszych skarbów tej kolekcji należą próbne odbitki druków mogunckich Jana Gutenberga. Są to: Tablica planet dla astrologów, zwana dawniej Kalendarzem astronomicznym na rok 1448, Mainz, 1457/1458, fragm.: Februarius, następnie fragment zawierający próbne rozplanowanie tekstu późniejszej słynnej Biblii 36-wierszowej (Mainz, ok. 1458) oraz Catholicon, popularny, łaciński słownik, objaśniający terminy używane w Biblii, autorstwa Ioannesa Balbusa (XIII w.), również drukowany w mogunckiej oficynie Gutenberga, w trzech etapach, w r. 1460, ok. r. 1469 i w r. 1472.

Dorobek drukarstwa tego okresu w Polsce, choć raczej efemerycznego w stosunku do osiągnięć tego rzemiosła w zachodniej i południowej Europie, reprezentuje pokaźna liczba dziesięciu druków.

Trzeba podkreślić, że jedyny komplet najwcześniejszych, do dziś zachowanych druków krakowskich, posiada jedynie Biblioteka Jagiellońska, a wśród nich może najstarszy Almanac Cracoviense ad annum 1474 (Kraków, Kasper Straube, 1473).

Z drukarni słowiańskiej Szwajpolta Fiola w Krakowie zachowały się pierwsze na świecie druki cyrylickie, fragmenty korektowych arkuszy dzieł Triod Postnaja i Časosłovec.

Spośród poloników, tłoczonych w obcych oficynach, wymienić należy Missale Cracoviense, druk powstały w Norymberdze, w oficynie Georga Stuchsa, w 1494 r., nakładem Jana Hallera, najbardziej znanego drukarza krakowskiego 1. poł. XVI wieku, który wcześniej prowadząc w Krakowie działalność wydawniczo-księgarską, zlecał druk książek oficynom zagranicznym.

Interesującym i cennym obiektem tej kolekcji jest dzieło Lopeza de Mendoza, Proverbios, glosados por Diaz de Toledo, Sevilla, Maienardus Ungut et Stanislaus Polonus, 15 XI 1494. Druk pochodzi z warsztatu Stanisława Polaka, drukarza który odegrał wybitną rolę w rozwoju typografii hiszpańskiej przełomu XV i XVI w.

Z innych poloników wspomnieć należy liczne drukiem ogłoszone prace profesorów i uczniów Krakowskiej Wszechnicy: Wojciecha z Brudzewa, Jana z Głogowa, Jakuba z Paradyża, Mateusza z Krakowa, Mikołaja z Błonia i Marcina Polaka. 

Cimelia

Drugą, niezwykle cenną jest kolekcja Cimeliów (z gr.: keimelion – klejnot). To nie tylko zbiór druków polskich z XVI w., ale także poloników w szerszym tego słowa znaczeniu, niekoniecznie pochodzących z tego okresu, związanych nawet luźno z kulturą polską, cennych ze względu na indywidualne właściwości egzemplarzy. Kolekcja, wydzielona z całego zasobu starych druków Biblioteki Jagiellońskiej przez Kazimierza Piekarskiego w l. 1925–1930, liczy ok. 2700 pozycji w blisko 3800 egzemplarzach, co stanowi ok. 30 procent ogólnej liczby edycji notowanych w Centralnym Katalogu Starych Druków.

Do najcenniejszych obiektów tej kolekcji zaliczamy m. in.:

egzemplarz pierwszej edycji dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium libri VI, Nürnberg, Johannes Petreius, 1543.

Breviarium Cracoviense, Venezia, Lucantonio Giunta, sumpt. Urban Kaim, 10 VI 1516;

jedyny egzemplarz wydania, nieznanego aż do połowy XX w. Pliegos sueltos poéticos – tzw. klocek hiszpański, Granada, Hugo de Mena, 1566–1577, zbiór 25 unikatowych hiszpańskich druków ulotnych, pochodzący z tzw. Volsciany, najcenniejszej w Polsce kolekcji druków hiszpańskich i włoskich, liczącej przeszło 1300 wiluminów, której twórcą i właścicielem był biskup płocki Piotr Dunin-Wolski, kanclerz koronny, dyplomata i bibliofil zmarły w 1590 r.

Oprawy

Oryginalną i zróżnicowaną kolekcję, w obrębie zbiorów starych druków, tworzą ich oprawy. Niektóre z nich to rzadkości lub unikaty nie tylko w skali krajowej. Znajdujemy tutaj przykłady rodzimego introligatorstwa krakowskiego, oprawy gotyckie z motywami wczesnorenesansowymi, z warsztatu introligatora i iluminatora Walentego z Pilzna. Dalej, typowe dla średniowiecza, zachowane w nielicznych egzemplarzach, oprawy kopertowe. Szczególną uwagę zwracają oprawy doby renesansu. Niezwykle zróżnicowane, bo pochodzące z wielu prywatnych bibliotek, ozdobione w sposób charakterystyczny dla epoki, bogato złoconym ornamentem, dużymi plakietami lub superekslibrisami znanych XVI-wiecznych bibliofilów m. in. biskupa Piotra Tomickiegoherbu Łodzia.

Specjalną oprawę otrzymały druki nabywane  dla książnicy uniwersyteckiej z fundacji, wspomnianego już, Benedykta z Koźmina. Deski okładzin obciągnięto brązową lub ciemnowiśniową skórą ozdobioną superekslibrisem biblioteki Kolegium Większego (dwa skrzyżowane berła umieszczone na renesansowej owalnej tarczy) i napisem donacyjnym: „Ex fundatione d. Benedicti a Kozmin” oraz datą wykonania oprawy.

Biblioteka Jagiellońska posiada 18 woluminów z prywatnej biblioteki króla Zygmunta Augusta. Oprawy druków z królewskiej biblioteki miały jednolity charakter: deski pokryte brązową, cielęcą skórą, w zwierciadle okładziny górnej umieszczano superekslibris królewski z herbem Polski i Litwy, na dwóch tarczach herbowych, połączonych koroną królewską lub opatrzonych odpowiednio koroną i mitrą książęcą w otoku z liści laurowych. Na okładzinie dolnej wytłaczano złotem lub „na ślepo” superekslibris słowny: „Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum”.

Trudno nie wspomnieć o luksusowych oprawach druków z kolekcji Jana Ponętowskiego, wychowanka Akademii Krakowskiej, opata premonstratensów w Hradiště na Morawach. Te bogato haftowane złotem i srebrem precjoza, zdobione koralem, perłami i szklanymi paciorkami, stanowią przykład morawskiej sztuki introligatorskiej. Klejnotem tej kolekcji jest oprawa książki, którą, według tradycji, własnoręcznie wyhaftowała Anna Jagiellonka. To dar królowej, ofiarowany podczas wizyty w Collegium Maius w r. 1584.

Bibliografia

1. A. Lewicka-Kamińska, Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej. – Kraków, 1962.
2. W. Ptak-Korbel, E. Zwinogrodzka, Wstęp [do:] Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej. Pod red. M. Malickiego i E. Zwinogrodzkiej. T. 1. – Kraków, 1992.
3. Skarby Biblioteki Jagiellońskiej. Wprow. i red. Z. Pietrzyk. – Kraków, [2005].
4. Biblioteka Jagiellońska – skarbiec bibliofila. Red. nauk. M. Malicki. – Kraków / Pelplin, 2011.
5. Jacek Partyka, Stare druki Biblioteki Jagiellońskiej : stan opracowania, proweniencje, perspektywy badawcze. [w:] Książka dawna i jej właściciele. Red. D. Sidorowicz-Mulak Dorota, A. Franczyk-Cegła. – Wrocław, 2017

Link do szczegółowych opisów obiektów prezentowanych w Galerii Zdjęć 

Dostępność cyfrowa

Zbiory podlegają ustawicznemu procesowi cyfryzacji, a efekty wykonywanej pracy prezentowane są w Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej. 

Link do dostępnej cyfrowo w JBC kolekcji starodrucznych książek

Link do dostępnej cyfrowo w JBC kolekcji starodrucznych czasopism