Kolekcja Varnhagena należy do największych i najcenniejszych europejskich zbiorów rękopisów XIX wieku (po II wojnie światowej niemal w całości jest przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie jako część dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej). Poprzez tysiące listów, manuskryptów, czasopism, rysunków, wycinanek, nut, notatek i innych artefaktów (łącznie ok. 200 tysięcy obiektów) dokumentuje ona literackie, kulturalne, naukowe i polityczne życie Europy od końca XVIII po drugą połowę XIX wieku.
Pokaźną część kolekcji Varnhagena stanowią rękopisy kobiet, również tych, które nie tylko miały istotny wkład w kulturę niemiecką, lecz dzięki szerokiej sieci kontaktów rozwijały swoje wpływy także w innych krajach europejskich, między innymi Francji i Polsce. Obok słynnych nazwisk takich jak Bettine von Arnim, Sophie Mereau-Brentano czy Rahel Levin Varnhagen, w kolekcji znaleźć można też mniej znane lub zapomniane dziś pisarki, których zazwyczaj nie zalicza się do literackiego kanonu, a które często cieszyły się uznaniem swoich współczesnych i odgrywały ważną rolę w życiu literackim.
Znajdujące się w kolekcji Varnhagena dokumenty pochodzące od mniej dziś znanych pisarek są przedmiotem polsko-niemieckiego projektu, w ramach którego zorganizowana została wystawa prezentowana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie od 10 października do 4 listopada 2022 roku. Wystawie towarzyszy międzynarodowa konferencja naukowa pt. „... für die bevorstehende Sammlung zu benutzen.“ Poetologisch-ästhetische, literaturarchivalische und literaturhistorische Perspektiven auf Dokumente von Schriftstellerinnen in der Sammlung Varnhagen (Kraków, 3–5 listopada 2022).
W centrum wystawy znajdują się spuścizny oraz listy adresowane do ośmiu pisarek – są to Charlotte von Ahlefeld (1777–1849), Helmina von Chézy (1783–1856), Caroline de la Motte Fouqué (1773–1831), Amalie von Helvig (1776–1831), Amalia Schoppe (1791–1858), Fanny Tarnow (1779–1862), Karoline von Woltmann (1782–1847) i Amalia von Voigt (1778–1840). Wszystkie były pośredniczkami między kulturami, w szczególności niemiecką, francuską i polską, a ich życiorysy splatały się ze sobą poprzez korespondencje i różnorodne powiązania w obrębie pola literackiego. Ponadto utrzymywały one kontakty z innymi aktywnymi literacko i kulturalnie kobietami, a także z pisarzami, literatami, księgarzami, wydawcami, recenzentami, kompozytorami, dyplomatami, wyższymi i niższymi urzędnikami, książętami i księżynami, królami i królowymi. Z ich listów oraz innych dokumentów (rękopisów utworów, szkiców, notatek, druków i rysunków) wyłania się wieloaspektowy obraz życia społecznego i kulturalnego pierwszej połowy XIX wieku w Niemczech, ale i całej Europie.
Skupienie się na rękopisach kobiet i wybieranych przez nie strategiach dyskursywnych pozwala zobaczyć w nowym świetle w szczególności kwestie autorstwa i aktywności zawodowej kobiet, życia codziennego czy wychowania dzieci i dziewcząt.
Organizatorzy: Biblioteka Jagiellońska, Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Katedra Badań Literackich i Archiwalnych, Uniwersytet Bauhaus w Weimarze
Wystawa jest częścią międzynarodowego projektu „Pisarki z Kolekcji Varnhagena – listy, dzieła, relacje” realizowanego przy wsparciu Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2018/31/G/HS2/01585) i Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG).
Schriftstellerinnen aus der Sammlung Varnhagen
Die Sammlung Varnhagen, die nach dem Zweiten Weltkrieg als Teil der ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin fast vollständig in der Jagiellonen-Bibliothek in Krakau aufbewahrt wird, gehört zu den größten und bedeutendsten europäischen Autographensammlungen des 19. Jahrhunderts. Durch Tausende von Briefen, literarischen Manuskripten, Zeitschriften, Zeichnungen, Scherenschnitten, Noten, Notizen und anderen Artefakten (insgesamt ca. 200.000 Objekte) dokumentiert sie das literarische, kulturelle, wissenschaftliche und politische Leben Europas vom späten 18. Jahrhundert bis über die Mitte des 19. Jahrhunderts hinaus.
Einen beträchtlichen Teil der Sammlung Varnhagen bilden handschriftliche Bestände von weiblichen Akteuren, darunter von Frauen, die nicht nur zur deutschen Kulturgeschichte einen eminenten Beitrag leisteten, sondern auch dank ihrer umfassenden Kontakte und Netzwerke in anderen europäischen Ländern, darunter Frankreich und Polen, Wirkung entfalteten. Neben bekannten Namen wie Bettine von Arnim, Sophie Mereau-Brentano oder Rahel Levin Varnhagen finden sich hier auch weniger bekannte oder vergessene Schriftstellerinnen, die in der Regel nicht zum literarischen Kanon gerechnet werden, unter ihren Zeitgenossen jedoch häufig hohe Anerkennung fanden und eine wichtige Rolle im literarischen Leben der Zeit spielten.
Die sich in der Sammlung Varnhagen befindenden Dokumente solcher heute weniger bekannten Schriftstellerinnen sind der Gegenstand des deutsch-polnischen Forschungsprojekts „Schriftstellerinnen aus der Sammlung Varnhagen – Briefe, Werke, Relationen“, im Rahmen dessen die folgende Ausstellung veranstaltet wird. Die Ausstellung, die vom 10.10. bis 4.11.2022 in der Jagiellonen Bibliothek in Krakau präsentiert wird, begleitet die internationale Tagung mit dem Titel „… für die bevorstehende Sammlung zu benutzen.“ Poetologisch-ästhetische, literaturarchivalische und literaturhistorische Perspektiven auf Dokumente von Schriftstellerinnen in der Sammlung Varnhagen (Krakau, 3.–5.11.2022).
Im Zentrum der Ausstellung stehen die Nachlässe und die AN-Briefe von acht Schriftstellerinnen: Charlotte von Ahlefeld (1777–1849), Helmina von Chézy (1783–1856), Caroline de la Motte Fouqué (1773–1831), Amalie von Helvig (1776–1831), Amalia Schoppe (1791–1858), Fanny Tarnow (1779–1862), Karoline von Woltmann (1782–1847) und Amalie von Voigt (1778–1840). Die Lebensläufe dieser Schriftstellerinnen, die als Kulturvermittlerinnen, insbesondere zwischen Deutschland, Frankreich und Polen, zu betrachten sind, waren durch Briefwechsel und vielfältige Beziehungen im literarischen Feld untereinander verbunden. Darüber hinaus pflegten sie, wie die Erschließungsarbeiten gezeigt haben, Kontakte zu anderen literarisch und kulturell engagierten Frauen wie auch zu Schriftstellern, Literaten, Buchhändlern, Verlegern, Rezensenten, Musikern, Diplomaten, höher und niedriger gestellten Beamten, Fürsten und Fürstinnen, Königen und Königinnen. Aus ihren Korrespondenzen und anderen Schriftstücken (Werkmanuskripten, Konzepten, Notizen, Drucken und Zeichnungen) ergeben sich aufschlussreiche Perspektiven auf das soziale und kulturelle Leben der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts in Deutschland und Europa. Durch das Ins-Zentrum-Stellen von Handschriften von Frauen und der von ihnen angewandten diskursiven Strategien werden neue Einblicke insbesondere in Bereiche wie Autorschaft und Erwerbstätigkeit von Frauen, Alltagskultur, Kinderund Mädchenerziehung gewonnen.
Organisatoren: Jagiellonen Bibliothek in Krakau, Institut für Germanistik der Jagiellonen Universität Krakau, Professur Archiv-und Literaturforschung der Bauhaus-Universität Weimar
Die Ausstellung entstand im Rahmen des internationalen Projekts „Schriftstellerinnen aus der Sammlung Varnhagen – Briefe, Werke, Relationen”, das von der NCN (Nr. 2018/31/G/HS2/01585) und von der DFG gemeinsam gefördert wird.
